I- GİRİŞ

Çalışanların sosyal güvenliğini kayıt altına almak için yapılan denetim faaliyetleri arasında yer alan fiilen ve kayden tespitin yanında asgari işçilik incelemeleri de önemli bir yer tutar. Asgari işçilik incelemesi; bir işyerinde yapılan işin nitelik, kapsam ve kapasitesine göre işin yürütülmesi için gerekli olan sigortalı sayısının, çalışma süresinin (prim gün sayısı) veya çalışanların (ücretlerinin) prime esas kazanç tutarının altında bildirimde bulunulması halinde, işin yürütülmesi için gerekli olan asgari işçilik miktarını belirlemeye yönelik bir incelemedir.

Kurum’a yeterli işçilik miktarının bildirilmiş olup olmadığına ilişkin araştırma; Kamu idareleri, döner sermayeli kuruluşlar, kanunla kurulan kurum ve kuruluşlar ile bankalar tarafından ihale mevzuatına göre yaptırılan ihaleli işler, gerçek veya tüzel kişiler tarafından yaptırılan özel bina inşaatı işleri ile devamlı mahiyetteki işyerleri hakkında yapılır. Yapılan araştırma sonucunda yeterli işçiliğin bildirilmemiş olduğu anlaşılırsa, eksik bildirilen işçilik tutarı üzerinden hesaplanan prim tutarı, 89. madde gereği hesaplanacak gecikme cezası ve gecikme zammı ile birlikte bir ay içinde ödenmek üzere işverene tebliğ edilir. Tebliğ edilen prim ve gecikme cezası ve gecikme zammının ödendiği veya ödeneceğinin işveren tarafından yazılı olarak taahhüt edilmesi halinde borç kesinleşir. Yapılan tebligata istinaden 1 ay içerisinde fark işçilik tutarının ödenmesi veya ödeneceğine dair taahhütname verilip aynı süre içerisinde ödenmesi halinde ilişiksizlik belgesi verilir. Bu aşamada yapılan araştırma ve ön değerlendirme işlemleri ilgili Kurum üniteleri tarafından yapılarak ilişiksizlik belgesi verilmesi süreci yerine getirilmiş olur.

Ancak tebliğ tarihinden itibaren bir ay içerisinde belirlenen tutarın ödenmemesi, ödenmeyeceğinin yazılı olarak belirtilmesi, fark işçilik tutarına itiraz edilmesi veya işçilik içeren faturalarının bulunduğundan dolayı inceleme talep edilmesi hallerinde söz konusu iş bu kez incelenmek üzere denetime sevk edilir. Yapılan inceleme sonucuna göre gerekli işlemler ikmal edilerek ilişiksizlik belgesi verilmesi süreci başlatılmış olur.

II- ÖZEL BİNA İNŞAATLARINDA ARAŞTIRMA VE İLİŞİKSİZLİK BELGESİ VERİLMESİ SÜRECİ

Kurum uygulamaları bakımından ilgili ünitede geçici işyeri dosyası tescili yapılmış ve tescil edilmiş bu dosyadan işçilik bildirimi yapılmış olan işyerleri için yukarıda da ifade edildiği üzere yeterli işçiliğin bildirilmiş olup olmadığına ilişkin araştırma işlemi işyeri dosyasının tescil edildiği ünite tarafından yapılabilmektedir. Kurum ünitesi tarafından yapılacak bu işlem bir ön değerlendirme işlemidir. Yapılacak bu ön değerlendirme; inşaat maliyetine Kurum’ca yayımlanan tebliğ ile belirlenen asgari işçilik oranının % 25 eksiği uygulanmak suretiyle yapılır.

Yapılacak ön değerlendirmede inşaatın maliyeti; belediyeler, valilikler ve ruhsat vermeye yetkili diğer makamların vermiş olduğu inşaatın ruhsatnamesinde yazılı bulunan yüzölçümü ile birim maliyet bedelinin çarpımı suretiyle bulunacak tutar üzerinden hesaplanır. Ruhsatnamesi olmayan inşaatlarda yüzölçümü ünite tarafından tespit edilerek bu işlem gerçekleştirilebilir. Birim maliyet bedelleri her yıl inşaatın sınıf ve grubuna göre Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’nca tespit edilerek Resmi Gazete’de yayımlanarak belirlenir. Başladığı yıl içinde bitirilmiş olan inşaatın maliyetinin hesaplanmasında o yıl için tespit edilen, başladığı yıldan sonraki yıllarda bitirilmiş inşaatın maliyetinin hesabında ise bitirildiği yıldan önceki yıla ait birim maliyet bedeli esas alınır. Yapımına 2003 yılından önce başlanılan ve 01.05.2004 tarihinden sonra bitirilen özel bina inşaatlarında binaların yaklaşık maliyeti 2004 yılından önceki yılların birim maliyetleri toplanarak yıl sayısına bölünmesi ile elde edilecek maliyet ile inşaatın bittiği yıldan önceki yıla ait birim maliyetle toplanarak ikiye bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama maliyet tutarı esas alınarak hesaplama yapılacaktır. Bu şekilde hesaplanan inşaat maliyetine asgari işçilik oranının % 25 eksiği uygulanarak işin yürütümü için gerekli işçilik miktarı hesaplanmış olur. Bu işçilik miktarından da Kurum’a bildirilen SPEK miktarı düşüldükten sonra eksik işçilik miktarı bulunmuş olur. Kurum tarafından yapılan bu ön değerlendirme işleminde dışarıdan malzemeli veya salt işçilik hizmeti temin edilmiş olsa bile bunlara ilişkin bedellerin yaklaşık maliyet bedeli içinden düşülmesi söz konusu değildir. Bunların dikkate alınıp yaklaşık maliyet bedelinden düşülebilmesi için söz konusu işin müfettişlik incelemesine sevk edilmesi gerekmektedir. Söz konusu işin müfettişlik incelemesine sevk edilmesi halinde, inşaat maliyetine uygulanacak olan asgari işçilik oranının % 25 eksiğinin alınması durumu ortadan kalkacak, ünite tarafından yapılan araştırma neticesinde bulunan fark işçilik miktarı faaliyetin son ayına mal edilip idari para cezası bu aya göre uygulanırken, müfettişlik incelemesinde bulanan fark işçilik saptanan faaliyet dönemlerine mal edilmekte ve bu faaliyet dönemi aylarına göre asgari işçilik miktarının bildirilmemesinden dolayı 5510 sayılı Kanun’un 102. maddesi gereğince idari para cezası uygulanmaktadır.

III- 300 M² VE DAHA KÜÇÜK ÖZEL BİNA İNŞAATLARI İÇİN GETİRİLEN İSTİSNAİ UYGULAMA

Bilindiği gibi, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nin 112. maddesinin 2. fıkrası gereğince hiç tescil edilmemiş veya tescil edilmiş olmakla birlikte hiç işçilik bildiriminde bulunulmamış olan özel nitelikteki bina inşaatı işyerleri ile ilgili olarak

Kurum’un denetim ve kontrolle görevli memurlarınca işin yürütümü için gerekli olan asgari işçilik miktarının tespiti gerekmektedir. Diğer bir ifadeyle kural olarak hiç tescil edilmemiş veya tescil edilmiş olup ta hiç işçilik bildiriminde bulunulmamış olan özel bina inşaatlarında Kurum’a ön değerlendirme yaparak ilişiksizlik belgesi vermesi söz konusu değildir. Mevcut uygulamada hiç tescil edilmemiş veya tescil edilmiş olmakla birlikte hiç işçilik bildirilmemiş olan özel nitelikteki inşaat işyerleri ile ilgili olarak sosyal güvenlik denetmenleri tarafından inşaatın başlangıç ve bitiş tarihleri ile faaliyet dönemi ile inşaatın fiili durumu tespit edilmekte, bu tespitlere müteakip asgari işçilik miktarının tespiti amacıyla konu teftişe intikal ettirilmekte ve müfettiş tarafından yapılan incelemeler neticesinde işin yürütümü için gerekli asgari işçilik miktarı tespit edilerek çıkan fark matrahın tahsilinden sonra ilişiksizlik belgesi verilmesi süreci başlatılmaktadır.

Ancak 2013/11 sayılı Genelge gereğince, hiç tescil edilmemiş veya tescil edilmiş olmakla birlikte hiç işçilik bildiriminde bulunulmamış olan özel nitelikteki bina inşaatı işyerlerinin 01.01.2004 tarihinden önce bitmiş olması kaydıyla, ticari, turistik, dinlenme amaçlı ve anahtar teslimi olmaksızın yapılan inşaatların bittiği yılı takip eden yılbaşından itibaren bittiğinin tespiti; 2008 ve önceki yıllar için 5 yıllık süreyi, 2009 yılı için 6 yıllık süreyi, 2010 yılı için 7 yıllık süreyi, 2011 yılı için 8 yıllık süreyi, 2012 yılı için 9 yıllık süreyi, 2013 ve sonraki yıllar için 10 yıllık süreyi aşan ve 300 m2’ye kadar olan inşaat işyerleri için ünite tarafından yapılacak ön inceleme ve değerlendirme sonucunda bulunan işçilik matrahı son aya mal edilip tahsili yapıldıktan sonra ihbar, şikayet ve şüpheli durum olmaması halinde incelemeye gidilmeden ünitelere ilişiksizlik belgesi verilmesi yönünde yetki verilmişti. Söz konusu genelgeyle getirilen uygulamaya gereğince 01.01.2004 tarihinden önce bitmiş olsa bile ticari, turistik, dinlenme amaçlı ve anahtar teslimi yoluyla yaptırılan ve 300 m2 üzeri olan özel nitelikteki inşaat işyerleri yararlanamamaktadır.

Hal böyle iken 02.06.2015 tarihinde çıkarılan 2015-16 sayılı Genelge ile 2011-13 sayılı Genelge’nin 7.2 numaralı bendinde “7.2- İşverenler tarafından fatura mukabili dışarıya yaptırılan işlerin varlığı nedeniyle inceleme talebinde bulunanlar ile inşaatın devamlı işyeri çalışanları ile yapıldığı yönünde beyanı olanlar hariç olmak üzere; defter tutma yükümlülüğü olmayan işverenlere ait, tescilsiz veya tescilli olmakla birlikte hiç işçilik bildiriminde bulunulmamış 300m² veya daha küçük (ticari, turistik, dinlenme amaçlı, anahtar teslimi usulünde yapılmamış) özel nitelikteki inşaatların bittiği yıla bakılmaksızın faaliyet döneminin gerek yazışma yapılmak suretiyle gerekse bu genelgenin 8.1 maddesince tespitine müteakip ünitece öndeğerlen-dirme/araştırma işlemi yapılır. Öndeğerlen-dirme/araştırma işlemi sonucunda bulunan fark işçilik tutarı, faaliyetin son ayına mal edilerek tahsil edilir. İhbar, şikayet ve şüpheli durum olmaması halinde ilişiksizlik belgesi verilir.” yönünde bir değişikliğe gidilmiştir.

Yapılan bu değişiklikle bundan böyle bittiği yıla bakılmaksızın hiç tescil edilmemiş veya tescil edilmiş olmakla birlikte hiç işçilik bildiriminde bulunulmamış, 300 m2 veya daha küçük ticari, turistik, dinlenme amaçlı, anahtar teslimi usulünde yapılmamış, işveren tarafından fatura mukabili dışarıya yaptırılan işlerin varlığı nedeniyle inceleme talebinde bulunulmayan, inşaatın devamlı işyeri çalışanları ile yapıldığı yönünde beyanda bulunarak inceleme talebinde bulunulmayan özel nitelikteki bina inşaatı işyerleri de müfettiş incelemesine sevk edilmeksizin ünite tarafından yapılacak ön inceleme ve değerlendirme işlemi sonucu ilişiksizlik belgesine sahip olabileceklerdir.

IV- DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun uygulamasını göstermek ve emrettiği işleri belirtmek üzere bu Yasa’ya dayanarak hazırlanan Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nin 112. maddesinde Kurum’da tescil edilmemiş veya tescil edilmiş olmakla birlikte hiç işçilik bildiriminde bulunulmamış inşaat işyerleri ile ilgili olarak gerekli görülen hallerde, işinin yürütümü için gerekli olan asgari işçilik miktarının Kurum’un denetim ve kontrolle görevli memurlarınca tespit olunabileceği emredilmiş olmakla birlikte özel nitelikteki inşaat işlerinde ise hangi hallerde incelemeye sevk olunmaksızın ünite tarafından araştırma işlemi yapılacağı Kurum’un yetkisine bırakılmıştır. Buradan hareketle ilk önce 2011-13 sayılı Genelge’de yapılan düzenleme ile 01.01.2004 tarihinden önce bitmiş olması kaydıyla ikametgah amaçlı kendisi tarafından yaptırılan 300 m2 veya daha küçük özel bina inşaatlarında hiç tescil edilmemiş veya tescil edilmiş olmakla birlikte hiç işçilik bildiriminde bulunulmamış olsa dahi müfettiş incelemesine sevk edilmeksizin ünite tarafından yapılan araştırma ile ilişiksizlik belgesi verilebilmesi imkanı getirilmiş, 02.06.2015 tarihinde yapılan değişiklikle de söz konusu özel bina inşaatlarında 01.01.2004 tarihinden önce bitirilmiş olması şartı kaldırılmış böylelikle daha önceden uygulanan süre sınırlamasına son verilmiştir. Bu kapsamda yer alan işverenlerin daha ağır prim borçları ve idari para cezalarına maruz kalmamaları nedeniyle ünite tarafından yapılacak ön araştırma ve değerlendirme işleminden yararlanarak ilişiksizlik belgesi alma sürecine gitmeleri menfaatlerine olan bir durum olarak karşımıza çıkacaktır.

*           Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi, A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı

Yazarlar : ‘SÜLEYMAN TUNÇAY’